Параграф 2.5 (Қазақ әдебиеті. 7-сынып)

ЕҢСЕГЕЙ БОЙЛЫ ЕР ЕСІМ

Еңсегей бойлы Ер Есім

Еңсегей бойлы Ер Есім,
​Есім, сені есірткен,
​Есіл де менің кеңесім.
​Ел білгеннен, Есім хан,
​Қолыңа болдым сүйесін,
​Қолтығыңа болдым демесін.
​Ертеңгі күн болғанда,
​Елің кеңес құрғанда,
​Айналып ақыл табарға,
​Есіктегі ебесін,
​Сонда, ханым, не десін?!
​Мен жоқ болсам, Есім хан,
​Ит түрткіні көресің.
​Жиембет қайда дегенде,
​Не деп жауап бересің?..
​Менімен, ханым, ойнаспа!
​Менің ерлігімді сұрасаң,
​Жолбарыс пенен аюдай.
​Өрлігімді сұрасаң,
​Жылқыдағы асау тайыңдай.
​Зорлығымды сұрасаң, Беріктігімді сұрасаң,
Қарағай менен қайыңдай.
Көруші едім, Есім хан,
Ханымды – күнім, сізді – айымдай.
Сырым саған түзу-ді,
Садаққа салған бұлыңдай.
Жұмыскерің мен едім,
Сатып алған құлыңдай.
Жүруші едім араңда,
Өзіңнің інің мен ұлыңдай...
Тілеуберді құлың мен емес,
Мұның, ханым, жөн емес.
Менің ер екенімді көргенсің,
Әуелден бірге жүргенсің,
Дегенімді қылғансың,
Қайратымды білгенсің,
Аптықпа, ханым, күңнен соң,
Сіздің естен кеткенмен,
Біздің естен кеткен жоқ.
Қалмақтың Бөрі ханы келгенде,
Соқыр бурыл байталға
Сонда бір жайдақ мінгенсің...
Қалмақтың Бөрі ханы келгенде,
Қаланың қасы бүлгенде,
Қаз мойынды ханшаңыз
Қалада тұрып жылаған.
Тал шарбаққа мал сақтап,
Тас қалада жан сақтап,
Тасқан екен мына хан!
Қайырылып қайыр қылуға,
Қылғаның жоқ ұнаған.
Қайратым қанша қайтса да,
Мұныңа, ханым, шыдаман!
Арқаға қарай көшермін.
Алашыма ұран десермін,
Ат құйрығын кесермін,
Ат сауырын берермін.
Алыста дәурен сүрермін.
Қарамасаң, ханым, қарама,
Сенсіз де күнімді көрермін.

Бекіре менен жайындай.
​Беріктігімді сұрасаң,
​Қарағай менен қайыңдай.
​Көруші едім, Есім хан,
​Ханымды – күнім, сізді – айымдай.
С​ырым саған түзу-ді,
​Садаққа салған бұлыңдай.
​Жұмыскерің мен едім,
​Сатып алған құлыңдай.
​Жүруші едім араңда,
​Өзіңнің інің мен ұлыңдай...
Т​ілеуберді құлың мен емес,
​Мұның, ханым, жөн емес.
​Менің ер екенімді көргенсің,
​Әуелден бірге жүргенсің,
​Дегенімді қылғансың.
​Қайратымды білгенсің,
​Аптықпа, ханым, күңнен соң,
​Сіздің естен кеткенмен,
​Біздің естен кеткен жоқ.
​Қалмақтың Бөрі ханы келгенде,
​Соқыр бурыл байталға
​Сонда бір жайдақ мінгенсің ...
​Қалмақтың Бөрі ханы келгенде,
​Қаланың қасы бүлгенде,
​Қаз мойынды ханшаңыз
​Қалада тұрып жылаған.
​Тал шарбаққа мал сақтап,
​Тас қалада жан сақтап,
​Тасқан екен мына хан!
​Қайырылып қайыр қылуға,
​Қылғаның жоқ ұнаған.
​Қайратым қанша қайтса да,
​Мұныңа, ханым, шыдаман!
​Арқаға қарай көшермін.
​Алашыма ұран десермін,
​Ат құйрығын кесермін,
​Ат сауырын берермін.
​Алыста дәурен сүрермін.
​Қарамасаң, ханым, қарама,
​​Сенсіз де күнімді көрермін.

Қалмақтың Бөрі ханы келгенде,
Қаланың қасы бүлгенде,
Қаз мойынды ханшаңыз
Қалада тұрып жылаған.

Арқаға қарай көшермін.
Алашыма ұран десермін,
Ат құйрығын кесермін,
Ат сауырын берермін.
Алыста дәурен сүрермін.

5-тапсырма. 

Шығарма үзіндісін пайдалана отырып, ойларыңды тұжырымдаңдар. Кейіпкер не себепті ханға өкпеледі? Оның ренжігені қандай сөздерден білінеді?

Арқаға қарай көшермін.

Алашыма ұран десермін,

Ат құйрығын кесермін,

Ат сауырын берермін.

Алыста дәурен сүрермін.

Қарамасаң, ханым, қарама,

Сенсіз де күнімді көрермін.

6-тапсырма. 

Топпен «Балық қаңқасы» әдісі арқылы толғаудағы көркемдегіш құралдардың қолданысына талдау жасаңдар. «Балық қаңқасының» басына толғаудың тақырыбын, үстіңгі сүйектеріне толғаудағы көркемдегіш құралдардың түрлерін, астыңғы сүйектеріне көркемдегіш құралдарға толғаудан дәлелдер, құйрығына көркемдегіш құралдардың қолданысы туралы тұжырымдарыңды жазыңдар.

7-тапсырма.

Шығармадан теңеулерді тауып, дәптерлеріңе жазыңдар.

7–10 теңеу: 5  ұпай     5–7 теңеу: 3  ұпай

3–5 теңеу: 2  ұпай     1–3 теңеу: 1  ұпай

8-тапсырма. 

Хрестоматияда берілген Жиембет толғауынан троп түрлерін тауып, дәптерлеріңе жазыңдар.

10-тапсырма. 

Жырдан аллитерация мен ассонансқа мысал келтіріп, айтып беріңдер.

11-тапсырма. 

Жырда айтылатын тарихи кезеңнің ерекшелігін есте сақтаңдар! Жыраудың орнында сендер болсаңдар, не істер едіңдер? Жауаптарыңды дәлелдеп, дәптерлеріңе жазыңдар.

12-тапсырма. 

«Еңсегей бойлы Ер Есім» толғауының көркемдік қуаты туралы «Төрт сөйлем» тәсілімен пікір, дәлел, мысал, тұжырым ұсыныңдар.

1. Мәтінді тыңдап, жыр жолдарындағы бос орындарға керекті сөздерді қойып оқыңдар.


Еңсегей бойлы Ер Есім,
Есім, сені есірткен
Есіл де менің ...
Ес білгеннен, Есім хан,
Қолыңа болдым сүйесін,
Қолтығыңа болдым демесін.
Ертеңгі ... болғанда,
Елің кеңес құрғанда,
Айналып ақыл табарға
Есіктегі ебесін,
Сонда, ханым, не десін?!
Мен жоқ болсам, Есім хан,
...
Жиембет ... ,
Не деп жауап бересің?..
Меніменен, ханым, ойнаспа,
Менің ерлігімді сұрасаң,
... .
Өрлігімді сұрасаң,
Жылқыдағы асау тайыңдай.
Зорлығымды сұрасаң,
Бекіре менен ... .
Беріктігімді сұрасаң,
Қарағай менен қайыңдай.
Көруші едім, Есім хан,
Ханымды – күнім, сізді – айымдай.
Сырым саған түзу-ді
Садаққа салған бұлыңдай.
... мен едім,
Сатып алған құлыңдай.
Жүруші едім араңда,
Өзіңнің інің менен ұлыңдай...
Тілеуберді құлың мен емес,
Мұның, ханым, жөн емес.
Менің ер екенімді көргенсің,
Әуелден бірге жүргенсің,
Дегенімді қылғансың,
Қайратымды білгенсің.
Аптықпа, ханым, күңнен соң,
Сіздің естен кеткенмен,
Біздің естен кеткен жоқ.
Қалмақтың Бөрі ханы келгенде,
Соқыр бурыл байталға
Сонда бір жайдақ мінгенсің...
Қалмақтың ... келгенде,
Қаланың қасы бүлгенде,
... қалаға қылаған,
Сұлтандар суға сылаған,
... ханшаңыз
Қалада тұрып жылаған...

2. Мәтінді тыңдай отырып, теңеу сөздерді теріп жазыңдар.

1-мәтін

«...Бастап келген өзге емес,
Жиембет сынды биіңді.
Малын салып алдына,
Әр саладан құйылды...»

2. Тыңдаған шығарма үзіндісін қара сөзбен дәптерлеріңе жазыңдар. Уақыт мөлшері: 11 минут.

2-мәтін

13-тапсырма. 

Жырдан аллитерация мен ассонансқа мысал келтіріп, айтып беріңдер.

Қосымша тапсырмалар. 1-сабақ

Сенің меңгеретінің:

– әдеби шығармадағы тұлғалық болмысты гуманистік тұрғыдан талдауды үйренесің.

  • Жайық, Еділ
  • Өзен, Жем, Арал
  • Нұра, Ертіс

Жиембет жыраудың өмір сүрген уақыты.

  • 1575–1643
  • 1580–1680
  • 1543–1620

«Жыршы» сөзінің анықтамасын тап.

  • Жырға ән жазатын адамды «жыршы» дейміз.
  • Жырды жазатын адамды «жыршы» дейміз.
  • Жырды орындаушы, таратушы ақынды «жыршы» дейміз.

«Жырау» сөзінің анықтамасын тап.

  • Өз жанынан жыр шығарып, орындайтын өнер иесі.
  • Жырды жазбаша тартушы, әуезге салушы өнер адамы.
  • Басқа ақындардың жырларын орындаушы, таратушы ақынды «жырау» дейміз.

Есімханға Жиембет жырау өзінің өкпесін қандай жолдарда айтады?

Көруші едім, Есім хан,

Ханымды – күнім, сізді – айымдай.

Сырым саған түзу-ді,

Садаққа салған бұлыңдай.

Жұмыскерің мен едім,

Сатып алған құлыңдай.

Жүруші едім араңда,

Өзіңнің інің мен ұлыңдай...

Тілеуберді құлың мен емес,

Мұның, ханым, жөн емес.

  • Тілеуберді құлың мен емес, Мұның, ханым, жөн емес.
  • Көруші едім, Есім хан, Ханымды – күнім, сізді – айымдай
  • Сырым саған түзу-ді, Садаққа салған бұлыңдай.

2-сабақ

Сенің меңгеретінің:

- толғаудағы кейіпкер бейнесін ашасың;

- кейіпкерлердің іс-әрекеті мен автор берген портреттік мінездемені салыстырып, тарихи және көркемдік құндылығына баға бересің.

Жиембет айтқан «Ат құйрығын кесермін» деген тіркестің мағынасы.

Эпизод

Бейне

  • Қалмақтың Бөрі ханы келгенде,
    Соқыр бурыл байталға
    Сонда бір жайдақ мінгенсің...
  • Қалмақтың Бөрі ханы келгенде,
    Қаланың қасы бүлгенде,
    ............
    Қалада тұрып жылаған.
  • Есім хан
  • Ханша

1.Менің ойымша,

2.Ойымды былай дәлелдеймін:

1-аргумент –

2-аргумент –

3-аргумент –

3. Ойымды дәлелдей отырып мынадай қорытынды шешімге келдім:

Менің ерлігімді сұрасаң,

Жолбарыс пенен аюдай.

Өрлігімді сұрасаң,

Жылқыдағы асау тайыңдай.

Зорлығымды сұрасаң,

Бекіре менен жайындай.

Беріктігімді сұрасаң,

Қарағай менен қайыңдай.

Көруші едім, Есім хан,

Ханымды – күнім, сізді – айымдай.

Сырым саған түзу-ді,

Садаққа салған бұлыңдай.

Жұмыскерің мен едім,

Сатып алған құлыңдай.

Жүруші едім араңда,

Өзіңнің інің мен ұлыңдай...

Қалмақтың Бөрі ханы келгенде,

Соқыр бурыл байталға

Сонда бір жайдақ мінгенсің.

Қалмақтың Бөрі ханы келгенде,

Қаланың қасы бүлгенде,

Қаз мойынды ханшаңыз

Қалада тұрып жылаған.

Тал шарбаққа мал сақтап,

Тас қалада жан сақтап,

Тасқан екен мына хан!

Қайырылып қайыр қылуға,

Қылғаның жоқ ұнаған.

Қайратым қанша қайтса да,

Мұныңа, ханым, шыдаман!

Қалмақтың Бөрі ханы келгенде не істеді?

Бөрі хан келгенде ханша қандай әрекет жасады?

Не себепті деп ойлайсың?

Не себепті деп ойлайсың?

Еңсегей бойлы Ер Есім,

Есім, сені есірткен,

Есіл де менің кеңесім.

Ел білгеннен, Есім хан,

Қолыңа болдым сүйесін,

Қолтығыңа болдым демесін.

Ертеңгі күн болғанда,

Елің кеңес құрғанда,

Айналып ақыл табарға,

Есіктегі ебесін,

Сонда, ханым, не десін?!

Мен жоқ болсам, Есім хан,

Ит түрткіні көресің.

Жиембет қайда дегенде,

Не деп жауап бересің?..

Менімен, ханым, ойнаспа!

Менің ерлігімді сұрасаң,

Жолбарыс пенен аюдай.

Өрлігімді сұрасаң,

Жылқыдағы асау тайыңдай.

Зорлығымды сұрасаң,

Бекіре менен жайындай.

Беріктігімді сұрасаң,

Қарағай менен қайыңдай.

Көруші едім, Есім хан,

Ханымды – күнім, сізді – айымдай.

Сырым саған түзу-ді,

Садаққа салған бұлыңдай.

Жұмыскерің мен едім,

Сатып алған құлыңдай.

Жүруші едім араңда,

Өзіңнің інің мен ұлыңдай...

Тілеуберді құлың мен емес,

Мұның, ханым, жөн емес.

Менің ер екенімді көргенсің,

Әуелден бірге жүргенсің,

Дегенімді қылғансың,

Қайратымды білгенсің,

Аптықпа, ханым, күңнен соң,

Сіздің естен кеткенмен,

Біздің естен кеткен жоқ.

Қалмақтың Бөрі ханы келгенде,

Соқыр бурыл байталға

Сонда бір жайдақ мінгенсің.

Қалмақтың Бөрі ханы келгенде,

Қаланың қасы бүлгенде,

Қаз мойынды ханшаңыз

Қалада тұрып жылаған.

Тал шарбаққа мал сақтап,

Тас қалада жан сақтап,

Тасқан екен мына хан!

Қайырылып қайыр қылуға,

Қылғаның жоқ ұнаған.

Қайратым қанша қайтса да,

Мұныңа, ханым, шыдаман!

Арқаға қарай көшермін.

Алашыма ұран десермін,

Ат құйрығын кесермін,

Ат сауырын берермін.

Алыста дәурен сүрермін.

Қарамасаң, ханым, қарама,

Сенсіз де күнімді көрермін.

теңеу

қайталау түрлері

аллитерация

ассонанс

риторикалық сұрақ

Өзіңді-өзің бағала

«Теңгерім дөңгелегі» әдісімен өзіңді-өзің бағала.