ОРХОН-ЕНИСЕЙ ЕСКЕРТКІШТЕРІ. «КҮЛТЕГІН» ЖЫРЫ

«Күлтегін» жыры – әдеби жәдігерлеріміздің ең көнесі. Біздің арғы ата-бабаларымыз көк түріктерден жеткен жырларды көне десек те, шығарманың жанрлық ерекшеліктеріне байланысты көптеген зерттеулер бар.

Дұрыс айтасың, Нұрасыл! Сақтар мен ғұндардан кейін тарих сахнасына шығып, бүкіл дүниені дүр сілкіндірген халық – ежелгі түркілер.

Олар батысында Византия елімен, оңтүстік-батысында парсымен, оңтүстігінде Үндістанмен, ал шығысында Қытаймен шектесетін орасан үлкен мемлекет құрды.

Ежелгі римдіктер өз шежіресін Римнің негізі қаланған күннен бастайды. Арабтар болса, Мұхаммед пайғамбардың Меккеден Мәдинаға көшкен жылынан бастап есептейді. Ал француздар өз тарихын ұлы Карлдың империяны бөлген жылынан, яғни 843 жылдан бастайды.

Ал ежелгі түркілер үшін мұндай уақыт 552 жыл болды. Иә, дәл осы жылы Ұлы Түрік қағанаты құрылған еді. Сөйтіп, түркілер өздерінің тұңғыш мемлекетін құрды. Тек құдіретті Күнге, Көк аспанға ғана табынып, тағзым ететін көк түріктер сол күннен бастап-ақ аспан түстес көк байрағын желбіретіп, алғаш рет өздерін ресми түрде бүкіл әлемге танытты.

Ұлы Түрік қағанатының шежіресі қағазға емес, құлпытастарға қашалып жазылған. Оны жазған Түрік қағанатының бектерінің бірі, өз дәуірінің кемеңгер ойшылы, шешендік сөздің жүйрігі, ұлы ақын Йолығ тегін еді.

Бүкіл түркі елін егемендік пен азаттыққа, ерлік пен бірлікке үндейтін бұл дастандардың әрбір әрпі мәңгі өшпестей етіліп, үлкен-үлкен құлпытастарға қашалып жазылған.

Ұлы Түрік қағанатын ешбір жау әскер күшімен жеңе алмағаны тарихта жазылған. Алайда жұдырықтай жұмылып отырған түрік елінің ішіне жау жағы ғасырлар бойы іріткі салып келді. Мұны істеген табғаш елі еді. Ақыры Түрік қағанаты екіге бөлініп, бірі – Шығыс Түрік қағанаты, ал екіншісі Батыс Түрік қағанаты деп аталып кетті.

Енисей өзені аңғарынан құпия жазуы бар құлпытастар (ескерткіштер) табылғаны туралы алғашқы хабарды Н.К. Видзен, С.У. Ремезов, сондай-ақ Сібірде айдауда жүрген швед офицері Ф.Т. Страленберг пен немістің белгілі ғалымы Д.Г. Мессершмидт т.б. бергенін ХVІІІ ғасырдың бас кезінде жазған мақалалары мен хаттарынан білеміз.

Скандинавия халықтарының тілінде «рунь», яғни «руна» деген сөз қазақша аударғанда «сыры ашылмаған», «құпия» деген мағына береді. Ф.Т. Страленберг өзі тапқан құлпытастардағы бұрын-соңды тарихта белгісіз болып келген, ешкім түсінбейтін құпия жазуды өз елінің тілінде руна жазуы деп атаған еді.

Орыс География қоғамының Шығыс Сібір бөлімі 1889 жылы Моңғолияға арнайы экспедиция ұйымдастырды. Оны белгілі орыс саяхатшысы әрі ғалымы Н. М. Ядринцев басқарып, Орхон өзені аңғарынан «құпия» жазуы бар үлкен-үлкен екі ескерткішті тапты. Осы құлпытастардағы белгісіз жазулардың сырын ашу үшін В. В. Радлов 1891 жылы сонда барып, бірқатар ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізді.

Алайда руна жазуының құпиясы көпке дейін ашылмай-ақ қойды. Ескерткіштердегі жазуды ешкім оқи алмады.

1893 жылы 25 қарашада Дания корольдігі Ғылым академиясының мәжілісінде Вильгельм Томсен ғылыми әлемді дүр сілкіндірген мәлімдеме жасады. Бұл ескерткіштер түркі халықтарының тілінде жазылғанын дәлелдеді. Ғалымның ең алдымен оқыған сөздері «тәңірі» және «түрік» деген сөздер екен.

Бұл ескерткіштер Шығыс Түрік қағанатының он жетінші қағаны Білге қаған (алғашқы аты Могилянь) мен қағанның інісі, даңқты әскери қолбасшы Күлтегін қабірлеріне қойылған орасан үлкен құлпытастарға қашалып жазылған ұзақ жыр болатын. 

Руна жазуындағы ең үлкен ескерткіштер Орхон мен Енисей өзендері алқабынан табылған. Осыған орай руна жазуының өзін бертін келе «Орхон-Енисей жазуы» деп атап кетті. Бұл жазуды көне түркі жазуы деп те атайды.

Бұл – Білге қаған (хан), Күлтегін (әскербасы), Тоныкөк (ақылшы, кеңесші) сияқты атақты, беделді азаматтарына арнап тұрғызылған құлпытастағы жазуларды түркілер «бітіг тас», яғни «жазба тас» деп атаған. «Күлтегін жырын» шығарып, жаздырған Йолығ тегін болып есептеледі.

Ескерткіштің мәтінін Ғұбайдолла Айдаров, Мырзатай Жолдасбеков, Қаржаубай Сартқожаұлы т.б. ғалымдар зерттеп, аудармасын жасады.

Бүгін біз осы «Күлтегін» шығармасындағы бірінші жырмен танысатын боламыз.

Жыр жолдарында аллитерация, ассонанстар өте жиі кездеседі. Бұлар жырдың көркемдік сипатын арттыра түседі.

Олай болса, көк түріктер еліндегі көне жыр «Күлтегінді» мұқият оқып, көне сөздермен де таныс болайық, достар!

3-тапсырма. Берілген үзіндідегі сөзі тәтті, бұйымы асыл тіркестерін түсіндіріп, қандай көріктеу құралына жататынын айтыңдар.

Алтынды, күмісті, дақылды,
​жібекті соншама шексіз беріп
​жатқан табғаш халқының сөзі тәтті,
​бұйымы асыл еді.

5-тапсырма. 

Жырдағы «Алтынды, күмісті, дақылды, жібекті соншама шексіз беріп жатқан табғаш халқының сөзі тәтті, бұйымы асыл еді...» деген жолдарды оқып, табғаш халқы туралы ойларыңды айтыңдар.

 7-тапсырма. 

Жоғарыда көрсетілген жыр жолдары мен хрестоматияда берілген «Күлтегін» жырынан аллитерация мен ассонанстарды тауып, дәптерлеріңе жазыңдар.

Мәтінді тыңдаңдар. Берілген уақыт ішінде тапсырмаларды орындаңдар.

1-мәтін. Уақыт мөлшері: 10 минут.

1. Мәтіндегі Бумын, Істемі қағандардың мемлекет құру жолындағы еңбегін ашып көрсететін жыр жолдарын көрсетіп жазыңдар.

2. «Көк тәңірі» сөзіне сызба құрастырыңдар.

2-мәтін. Уақыт мөлшері: 10 минут.

1. Осы оқиғаның соңын жазыңдар. Не жайында айтылады? «Білместігі үшін, Бізге жауыздығы үшін қағаны өлді...»

2. «Ақылды кісілерді, батыл кісілерді табғаштар қозғай алған жоқ» деген жыр жолдарында не жайында айтылады?

3. Тыңдаған шығарма үзіндісін дәптерлеріңе қара сөзбен жазыңдар.

Жыр  (көне түркі тілінде – иыр) – бірнеше оқиға тізбектелген жыр жолдары, поэзиялық шығармалардың жалпы атауы.

Жыршы  – жырды орындаушы, жырды айтушы, таратушы.

Жырау  – өз жанынан жыр шығарып айтатын, сонымен қатар эпостар мен толғауларды орындайтын халық поэзиясының өкілі.

Толғау  – дидактикалық сарынды, белгілі оқиғаны немесе оқиғаларды баяндайтын поэзиялық үлгідегі бір мақаммен немесе белгілі бір (қобыз, домбыра т.б.) музыкалық аспаптың сүйемелдеуімен орындалатын жанр.