НАРЫНҚҰМ ЗАУАЛЫ

1. Махамбеттің соңғы сөзі

Мен түсімде зорлық көрдім, қорлық көрдім ғаламат,
​Бір таныс қол соғып өтті әлдекімді паналап,
​Зұлымдықтың жасырынып келетіні жаман-ақ.
​Иығымнан ұшқан басым көкірегімнен домалап,
​Бара жатты атамекен Ақжайықты жағалап,
​Жүрегімнен аққан қанға боялыпты бар алап.

Жә, бұл түсім тегін емес, мына сойқан заманда
​Тіршілікпен қоштасар сәт жетті-ау деймін маған да.
​Қоштасар сәт жетті-ау деймін, туған елім, еңселім,
​Бостандыққа шақырып ем,
​Сенің заңғар ақылың ем,
​Едім әрі өлшемің.
​Жанашырың, жақының ем
​Және қайсар ақының ем мен сенің.

Жұлдыздай боп жанар алдан
​Ақындықта елден ерек басқа заң.
​Батырлығы жоқ адамнан
​Үлкен ақын шыққан емес ешқашан.
​Туған елім – арман, мұңым,
​Енді сені жетелейді жол қалай?
​Менің бассыз қалғандығым
​Сенің бассыз қалғандығың болмағай!

Иә, шындықтың ащы даңқы,
​Шындық үшін жалғыз түстім егеске.
​Ақындықтың басты шарты –
​Басты алса да, шындықты айту емес пе?
​Өлімге сан жақын бардым,
​Қорғансыз боп көрінсем де жай көзге.
​Шындықты айтқан ақындардың
​Бірақ жолы болып еді қай кезде?

Көрде де енді сен жайлы ойға батамын,
​Бұл іңкәрлік созылады қаншаға?
​Кім қаншама шексіз сүйсе Отанын,
​Оның тартар азабы да соншама.
​Мен сенемін, күні ертең
​Нұрлы үмітпен оянар деп ұлы өлкем.
​Күліп жайсаң күн ғажайып
​Ел наласы тарқар деп.
​Ақымақтар күрт азайып,
​Сұмдар қорқақ тартар деп.

Мен сенемін, күні ертең
​Пенделіктен тазарар деп ұлы өлкем.
​Жә, қашанғы баққа зорлық мінгеспек?
​Сенем, ертең оттыға отсыз күлмес деп.
​Тек тұлпарлар ғана алатын бас бәйгі
Е​сектердің мойынында жүрмес деп.
​Мен сенемін, күні ертең
​Ақыл-ойды пір тұтар деп ұлы өлкем,
​Мына дәурен бұрқан-тарқан
​Ертең қайта өзгерер.
​Ақындарын сұлтандардан
​Артық сыйлар кез келер.

Қадір тұтам қиялдауды,
​Ертең талғам өзгерер.
​Шындап құлай сүйе алмауды
​Қылмыс санар кез келер.

Туған елім,
​Құдіретімсің аңсаған.
​Алдан жарқын күн шыққанша,
​Кескініңді көрмейінші шаршаған.
​Пасық ойлар тұншыққанша,
​Дулығаны қақ жарып гүл шыққанша,
​Жер астынан қарап жатам мен саған.

Шомбал жігіт кіріп келді ентелеп,
​– Әке, – деді ол кірген бойда,
​– Әке, – деді еркелеп, –
​Жүруші едің маған ылғи өкпелі,
​Кеюші едің,
​Мал болмайсың деп мені.
​Сол сөзіңді, сірә, қайтып аласың-ау шамасы.
​Аты шулы Баймағанбет сұлтанның
​Маған берген сыйлығына қарашы!

Төрде отырған әкесінің алдына,
​Маң-маң басып барды да,
​Алтын жіппен әдіптелген жағасы
​Сұр ішікті тастай салды баласы.
​– Иә, сөйле, – деді әкесі, –
​Қандай ерлік көрсеттің,
​Екі ай бойы, кәне, қайда жол шектің?

Баласы айтты:
​– Топ бастадық төрт адам.
​Махамбеттің жақыны
​Ықыласты үгіттеп,
​Мақтап, қағып арқаға
​Қосып алдық ортаға.
​Бұл – түгелдей мына ұлыңның ақылы.
​Еркін жетер әңгіме ол бір таңға.
​Қапысызда қармақ салып,
​Махамбетті алдап соғып,
​Басын кесіп, сыйға тарттық сұлтанға.
​– Ой, залым-ай,
​Жүзіқара залым-ай,
​Мұнша залым екеніңді қалай келгем танымай!
​Бұдан өткен зор қасірет болар ма,
​Бұдан өткен зор қасірет болар ма, –
​Деп әкесі жас үйірді жанарға.
​– Қабағыңды жаба қалды неге мұң,
​Әке, сенің қай сөзіңе сенемін,
Есіңде ме,
​Менің бала күнімде
​Махамбетті жек көремін дегенің?
​– Рас, ұлым, айтылған сөз оқпен тең,
​Бір кезде мен Махамбетті жек көргем.
​Әлде, кемшін шағым ба еді ол ақылға?!
​Пенделік қой салған мені тақымға.
​Оған себеп –
​Сенің анаң жасынан –
​Ғашық болған сол Махамбет ақынға.
​Азаппенен атса да асау таңдарым,
​Қайрағам жоқ қызғаныштың қанжарын.
​Іштен тынып жүре бердім төзген боп,
​Өзін шексіз құлай сүйген жан барын
​Қайран ақын сезген жоқ.
​Анаң марқұм ол дегенде от жалындап көзінен,
​Тамсанатын
​Нақ бір бақыт табардай әр сөзінен,
​Ұлы ақынға деген іңкәр сезімін
​Көрге бірге ала кетті ол өзімен.
​Әттең, біздің сор маңдайлы Жайықта
​Ерлер аз ғой бара алатын байыпқа.
​Тым кеш ұқтым,
​Махамбеттей батырға
​Бүкіл қазақ ғашық болса айып па?!
​Құдіретті шындығынан танбаған,
​Парасатын ізгілікке жалғаған
​Ақын деген киелі аққу самғаған.
​Ал, ендеше, аққуды атқан пендені
​Қай атаңнан көріп едің, оңбаған?
​Бұл салада сен бірінші адамсың,
​Адам емес,
​Ең бірінші надансың,
​Ел дәстүрін,
​Ер дәстүрін қорлаған.
​Нақ мынадай қасиетсіз оқиға
​Бұрын қазақ топырағында болмаған.
​Қандай қиын кезеңде де
​Туған ел
​Ақындарын жанын салып қорғаған.
​Түсінбедім,
​Армандап ең нені, ұлым?
​Ертең сені қойып желдің өтіне,
​Ызалы ұрпақ түкіреді бетіңе.
​Сол қорлықтан құтқарайын сені, ұлым!
​Және ол зар оңайлықпен тыйылмас,
​Қанымыз бір,
​Жолымыз да шиырлас.
​Енді сенің кесіріңнен
​Маған да
​Туған жердің топырағы бұйырмас.
​Жә, не қайыр, налы мейлі, налыма,
​Сорлы балам,
​Туыпсың-ау сорыма.
​Өзің түстің өзің қазған орыңа.
​Кеттік, кәне,
​Ішігіңді ал қолыңа!
​Ұясына күн тұр еді батқалы.
​Түксиеді меңіреу құм шатқалы.
​Олар үлкен қара жолға түсіп ап,
​Бір төбенің қасына кеп тоқтады.

– Мынау төбе саған соңғы шығар шың
​Болатынын ұғарсың.
​Сен, әрине, құралайды көзге атқан,
​Атқан оғын маздатқан
​Менің мерген екенімді ұмытпаған шығарсың? –
​Деді әкесі құлазып нар көңілі.
​Дір-дір етіп:
​– Ұмытқам жоқ, – деді ұлы.

– Балам, үміт – қызығымның өлшемі
​Өзің едің,
​Қайғым болдың еңселі.
​Басына шық, кәне, мына төбенің,
​Осы арада қалдырамын мен сені.
​Қараладың қасиетті мекенді,
​Жараладың тұрмастай ғып әкеңді,
​Мына жолмен өткен жұрттың аузынан
​Махамбеттің жырын тыңдап жат енді.
​Мүмкін, сонда ұғынарсың қатеңді.
​Кім аяққа басса заңын Даланың –
​Ұмытқаны қатал тарих сабағын.
​Кешір мені,
​Таусылды бар амалым.
​Дала заңы – баба заңы, қарағым, –
​Деп әкесі қолына алды садағын...