БАТЫР БАЯН

Жүрегім, мен зарлымын жаралыға,
​Сұм өмір абақты ғой саналыға.
​Қызыл тіл, қолым емес, кісендеулі,
​Сондықтан жаным күйіп, жанады да.
​Қу өмір қызығы жоқ қажытқан соң,
​Толғанып қарауым сол баяғыға.
​Түйіннің тоқсан түрлі шешуі бар
​Әдемі ертегідей баяғыда.
​​Әдемі өткенді ойлап айнымасам,
​Сұм өмір күшті уын аяды ма?..

​Ол күнде аз қазақ пен қалың қалмақ,
​Қыран мен қара құстай алысқан шақ.
​Баласы алты алаштың Абылайдың
​Астында ақ туының табысқан шақ.
​Қазақтың батырлары бәрі қыран,
​Сонда да бір батыр жоқ Баяндай тап.
​Жауының бір жорықта бір сұлуын
​Ер Баян алып қайтқан артына сап.
​Баянның алып қайтқан сол сұлуы –
​Балдырған бөбек дерлік, он төрт жаста-ақ.

​Сол сұлу сұлу екен атқан таңдай,
​Бір соған бар сұлулық жиылғандай.
​Торғын ет, шапақтай бет, тісі – меруерт,
​Сөздері – су сылдырлап құйылғандай.
​Бір улап көзқарасы, бір айнытқан,
​Жұлдыздай еркелеген сөнбей-жанбай.
​Лебізі – жібек лебі, жұмақ желі,
​Кәусардай татқан адам қалар қанбай.
​Шын ер ғой батыр Баян алып қайтқан
​Еліне сол сұлуды естен танбай...

​Осылай іштен күйген батыр Баян,
​Баянның батырлығы алашқа аян.
​Баянның інісі бар он бес жаста,
​Бөрінің бөлтірігі – бала Ноян.
​Ноянның бар ақылы білегінде,
​Билеген асау жүрек, қайнаған қан.
​Келгенде-ақ сұлудың бір қарауынан
​Ноянның жүрегінде ұшқын туған.
​Сол ұшқын өртке айналып жап-жас Ноян
​Алысып жүрегімен аласұрған...

​Ноян да сол сұлуға – тәтті балдай,
​Мөлдіреп қараушы еді көзі талмай.
​Жұтқандай сол сәулені демін алмай.
​Алайда бұзық ойдан аулақ еді,
​Сұлуға тәңірі көріп табынғандай.
​Жанса да жап-жас Ноян, сұм сұлу қыз
​​Көп заман жүрді бірақ көз де салмай.
​Сонда кейбір кезде ақ бетіне
​Бір нәрсе жүгіруші еді ыстық қандай...

​Қыз сонда: «Ноян бауырым – кебем!¹» – деді,
​«Мен сенің сүйгеніңе сенем», – деді.
​«Сүйемін мен де сені, тәңірі куә,
​Тән түгіл жаным саған берем?» – деді.
​«Нояным, бірақ сенен қалауым бар», –
​Деді де сұлу ойға тереңдеді.
​Сұлудың сырға толы торғын беті-ай,
​Бетінде ешбір толқын көрінбеді.
​Біраздан көздеріне жас мөлдіреп,
​Жас сұлу жылап тұрып күлімдеді...

​«Ер Баян біздің елге барған еді,
​Көп қойға көкжал ойран салған еді.
​Бөбегін шырылдатып ап кеткенде,
​Ата-анам жылап-зарлап қалған еді.
​Сорлы анам көкірегін көкке сауып,
​Қан жылап ме нен бір ант алған еді.
​Ол анты: «Елдің шетін, анаң бетін
​Бір көрмей, қозым, ерге барма!» – деді.
​Анама сөзім – анау, өзім – мынау,
​Жас Ноян, жүгінемін ер деп сені.
​Көр болсақ, көрді көрмей, тәңірі оңдай ма,
​Ер Баян неге батқан терең ойға?
​Мен сорды көргеннен-ақ сүйген Баян,
​Қосылсақ, Баянға ауыр дерт болмай ма?
​Биікке кетпей киік ойда ойнаса,
​Ашулы арыстанға мерт болмай ма?
​Екеуіміз Сарыарқадан сапар қылсақ,
​Қатерсіз қосылуымыз берік болмай ма?
​Қаны бір ел еді ғой қазақ, қалмақ,
​О да бір саған туған жұрт болмай ма?!» – ...

​...Сол уақыт мезгіл екен дәл таң алды,
​Төзім қып албырт Ноян күтпей таңды,
​Жүгіріп жан ұшырып, жаяу барып,
​Жылқыдан екі жүйрік таңдап алды.
​Азырақ азық алып, қару-жарақ,​
​​Жүйрікке әсем әбзел-тұрман салды.
​Сөйтті де Сарыарқамен есендесіп,
​Екеуі ескен желдей кетіп қалды.
​Кетті олар. Сәске болды, ауыл тұрды,
​Алдымен Ер Баянға хабар барды...

​Ер Баян сол кеткеннен кете барды,
​Мініп ап белдеудегі көк тұлпарды.
​Дулыға, қалқан, көбе¹ қалған ұмыт,
​Белінде жалғыз-ақ бір садақ бар-ды.
​Бауырынан Обағанның сырғып өтіп,
​Арыста н айдалада дүбір салды.
​Дауылдай талмай есіп, желдей ұшып,
​Түс ауа Жолдыөзектің даласында
​Алыстан екі қараны көзі шалды...

​Жас Ноян жүйрігінің мойнын бұрды,
​Жас Ноян Ер Баянға қарсы жүрді.
​Жақындап келіп қалып ағасына
​Түсінен шошыды да, тоқтап тұрды.
​Жапанда аға-іні: Баян, Ноян,
​– Алып кел көз алдыңа Ай мен Күнді.
​Дұрысы – күміс күлген күндізбенен
​Түнерген қара бұлттай қара түнді.
​Алайда ерке бұлан Ноян-ұлан
​Ашулы ағасына қарап күлді...

​Дегенше, қалды тартып батыр Баян,
​Баянның батырлығы алашқа аян.
​Оқ тиіп жүрегінен құлап түсті,
​Атынан бүктетіліп бөбек Ноян.
​Жын шуы басқандай боп естімеді
​«Жан көке, аға!» – деген сөзді Баян.
​Садағын сол секундта тартты тағы
​Бір ашып, бір жұмбай да көзді Баян.

​Үстіне інісінің денесінің
​Түсірді тағы ұшырып қызды Баян.
​Екі жас аттарынан ұшып түсті,
​Түскенде бірін-бірі құшып түсті.
​Жүректен атып ыршып шыққан қанмен
​Жалғыз-ақ «Аһ» десті де, «Жаным» десті.
​Қомағай қара топырақ бүлкіл қағып,
​Асығып екі жастың қанын ішті.
​Күлдей қу, тұнжыраған түндей болып,
​Жия алмай, құр теңселіп, ақыл есті,
​Тұрды да біраздан соң батыр Баян,
​Атынан есі ауғандай құлап түсті...

​«Жорыққа қу қалмаққа жүрдім неге?
​Тобына көк бөрідей кірдім неге?
​Тәтті бал, балауса тал жас сұлуды
​Көр болғыр, екі көзім, көрдің неге?
​Садақпен жүрегінен тартып кетпей,
​Жыландай бауырыма сап келдім неге?
​Әйелдей баса алмайтын жүрек жынын
​Есалаң жүрекке ерік бердім неге?
​Буынып сол боз үйден шықпай өлмей,
​Атылып оқ жыландай тұрдым неге?!
​Ойламай, белді бекем будым неге?..

​Сұм садақ кетсе де үзіп жас жүрегін,
​Жойған жоқ құлыншағым ерке түсін.
​Сорлы ағаң атып жығып өз інісін,
​Иіскейді енді зарлап аппақ төсін.
​Тартқанда сынбадың-ау, сұм садағым!
​Қайтейін, арымадың, арда күшім!
​Жоқ, әлде, жоқ... жоқ... Әлде... Өлтірдім бе,
​Інімді алты алаштың намысы үшін?!

​Арқамдай жержүзінде жер бола ма?
​Айбынды алашымдай ел бола ма?
​Алашта ертеде өткен екі арыстан:
​Ер Көкше, Ер Қосайдай ер бола ма?
​Солардың нәсілінен Сары, Баян,
​Барыстай ойын салған сар далада.
​​Інісі Ер Баянның жасық Ноян
​Атадан азып туған дер бола ма?
​Құл болса бір қыз үшін балдырғаны
​Алашқа бұдан да ауыр шер бола ма?!

​Дариға, жұбанамын, жел ойменен,
​Тартпадым сұм садақты бұл ойменен.
​Тандырған мені есімнен ғашықтық қой,
​Бір тынбай сұр жыландай жаным жеген.
​Өз бауыры, өз сүйгенін өзі өлтірген
​​​​Болар ма, сірә, сорлы адам менен?!
​Алдымда «Көкежан!» – деп күліп тұрған
​Садаға кетпедім ғой, қозым, сенен.
​Ел беті енді маған болсын арам,
​Алашым, аттанамын, жауыңда өлем!..»

...Түн өтті. Жер шетінде алтын таңды
​Жорғалап, жүз бұралып, жел қарсы алды.
​Сарғайып сары белден таң атқан соң,
​Абылай қолға: «Аттан !» – деп хабар салды.
​Бәрі де болат тұяқ бедеу мініп,
​Батырлар қатар түзеп келіп қалды.
​Жөңкіліп күзді күні көшкен бұлттай
​Қап-қара, ортасы ой боп, қол қозғалды.
​Асырып ертегіше айтқан жанға
​Қара нар қайыспайтын жер шайқалды...

​Қазақтан қулықпенен құтылмаққа
​Кеңесті қос қонтайшы: Ұса, Серен.
​Жіберді, кеңесті де, жеті қалмақ,
​Сөздері: «Абылайдан бар да тілен!
​Ағаттық бізден болды, кешсін Абылай.
​Ақ отау, айдаған мал – бәрін берем.
​Тағы да ер басына бір ару мен
​Қара нар – айыбымыз, қалы кілем».

Жеті елші осы сөзбен келген ханға,
​Қаратып өз жауабын ертең таңға,
​Салады мынау сөзді хан Абылай
​Бибатыр, қасындағы көп қыранға.
​Салса да, алдыменен өзі айтады:
​«Түспеспіз, тірі болсақ, алдағанға!
​Күні ертең не бергенін жолдан алып,
​Қалғанын алсақ қолдан арғы таңда.
​Ерлерім, ойым осы! – деді Абылай,
​– Бұл ойды теріс дейтін адам бар ма?»

Абылай айта қалса істің жайын,
​Би-батыр теріс дей ме Абылайын.
​Қалың топ тым-тырыс боп тұрған шақта
​Дегендей: «Ерік иеде, біздер дайын!»
​– Ерлігі алашқа аян батыр Баян
​Тұрды да деді: «Алдияр, Абылайым,
​Мергеннің мылтығына қарсы жүрмес,
​Қырдағы адам түгіл құландайын.
​Сөзімді не кектерсің, не құп дерсің,
​Ойыңды теріс дейді Баян-айың!

Талқыға салмай шындық табылмайды,
​Құл ғана қожаны ылғи қабылдайды.
​Қу қалмақ күні ке ше алдамап па ед,
​Шоңқитып Ой қытай мен Өр қытайды?
​Қытаймен күні бүгін жалғаспаса,
​Қытайға қалмақ неге қанат жайды?
​Абылай артық туған неге ұмытсын,
​Қазаққа қалмақ сыры аяндай-ды.
​Қалмақтың қарты түгіл, қалшасы¹ да,
​Алдатпас, алдап кетер Абылайды!» – ...

...Ерлерін жиып Абылай, ел ағасы
​Сұрайды: «Мынау істің не шарасы?»
​Қырандар әрі-бері толқысқан соң,
​Қанайы Қарауылдың, топтың басы,
​Саңқылдап суырылып сөйлей берді:
​«Қытайдың қол ұсыным шегарасы.
​Қалмақты Қытай кірген зерттер болсақ,
​Қазақтың бірі қалмай мерт боласың!..»
​Тұнжырай қалса дағы хан Абылай:
​«Қайту!» – деп, сөздің болды бітуанасы.

Таң ата қол қозғалмақ кейін қарай,
​Ұрылған көңілі қаяу хан Абылай.
​Қол жатқан, жым-жырт басқан, таң да таяу,
​Жалғыз-ақ жатқан ояу Баян бала-ай:
​«Апырым-ай, алаш арын жоқтамастан
​Жөңкіліп бұл қайтудың мәні қалай?» –
​Деді де атып тұрып топ ішінен,
​Ерлерден от екпінді, жолбарыстай
​Жүз жасты жолдас қылып тарта берді,
​Таң ата: «Қайдасың, – деп, – қалың Қытай?»
​Қол қалды. Жүз жолбарыс майданды ойлап,
​Тартады шабуылмен Іле бойлап.

Алдында ақ сұңқардай батыр Баян,
​Екпіні қауға тиген өрттей ойнап.
​Бедеулер болат тұяқ желден ұшқыр
​Алысып, ауыздықты қарш-қарш шайнап.
​Сәскеде сағымменен көрді Баян
​Көп қалмақ Іле бойын жатқан жайлап.
​Жүз бөрі аз дамылдап алысты да,
​Ат қойды қалың жауға «Абылайлап»...
​Аз қазақ көп қалмаққа салды тойды,
​Көк аспан қара түтін шаңға тойды.
​Алдаспан ажалменен бәсеке боп,
​Қанішер, қайқы қара қанға тойды.
​Жып-жылы адам қаны бүлкіл қағып,
​Қуалап жылжи берді ойдан-ойды.
​Көк көбе шүберектей шұрқ-шұрқ болып,
​Жыртқызды ерлер дал-дұл тұла бойды.
​Анадай дөң басында Ұса, Серен
​Қуыршақ құдайына қасқа сойды...

Жер мен көк шыр айналып араласты,
​Көз алдын қара түтін тұман басты.
​Тәтті бір жазғы таңда қалғығандай,
​Ер көзін оқтын-оқтын жұмып ашты.
​...Көргендей болды ашулы Абылайды,
​Қалың қол: «Әне, Абылай!» – деп шуласты.
​Тағы ашты жұмған көзін, тағы көрді
​Алдында жас ұлан мен толқын шашты,
​Екеуі құшақтасып жап-жақын тұр,
​Басымен ишара етіп амандасты.

Алдында Ноянменен Ақшамаңдай,
​Жұлдыздай жымыңдаған сөнбей-жанбай .
​Сұлудың сексен сырлы жұмбақ жаны-ай,
​Ерніне әлде болса күлкі алғандай.
​Жоқ... Күлкі жоқ... бетінде тамшы қан жоқ,
​«Ағалап», жан ұшырып жалбарғандай.
​Жоқ... өзі Жолдыөзекте жортады-мыс,
​Ұмтылды оқ жыландай садақ пен қан,
​Кезерген ердің ерні қозғалғандай...

Екі жас қайғысы мол құп-қу жүзді,
​Екеуі құр қарап тұр алмай көзді.
​Көкесі жан бергенде, бөбек Ноян
​Тұрғаны мәні қалай құшып қызды?
​Дариға, беті қара сорлы Баян
​Шығарған өз қолымен екі көзді:
​Іс өтті. Ажал жетті. Енді не бар?
​Қоштасып айтысалық соңғы сөзді!
​«Келіңдер, қарақтарым, кешіңдер!» – деп,
​Ер Баян әлсіз ғана қолын созды...

Көңілінен Ұса, Серен кеткен қауіп,
​Қуанып, сырнай-керней қылды сауық.
​Алайда Абылайдан сескенген соң,
​Жөнелді ертеңіне Қытайға ауып.
​Алаштың ардагері батыр Баян
​Бір қырда қала берді топырақ қауып.
​Жаудан да мейірімді боп жылады жел,
​Күңіреніп, ер денесін құммен жауып.
​Іленің толқындары әлі күнге
​Айтады ерге жоқтау ауық-ауық.

Ерлерді ұмытса да ел, сел ұмытпас,
​Ерлерді ұмытса да ел, жел ұмытпас.
​Ел үшін жаннан кешіп, жауды қуған
​Ерлерді ұмытса да ел, шөл ұмытпас.
​Ел жауын зерттеп, өрт боп, тынбай жортқан,
​Ерлерді ұмытса да ел, бел ұмытпас.
​Ел үшін төккен ерлер қанын жұтқан,
​Ерлерді ұмытса да ел, жер ұмытпас.
​Арқаның селі, желі, шөлі, белі,
​Ерлерді ұмытпаса, ел де ұмытпас!